Ters psikoloji kavramı, psikoloji biliminin alt dalı olan sosyal psikolojisinin bir konusudur. Bu kavramı ortaya atan isim ise Psikolog Jack Brehm’dir.
Ters psikoloji, bir kişinin yapmak istemediği eylemi yapmasını sağlamak amacıyla kullanılan bir tekniktir. Diğer bir ifadeyle yapılmasını istediğimiz durumun tam tersini isteyerek karşı tarafa kendi istediğimiz durumu yaptırmaya çalışmaktadır. Ters psikolojinin hedef davranışı yasaklamak, hedef davranışı gerçekleştirme yeteneğini sorgulamak ve hedef davranışın tersini teşvik etme gibi çeşitli formları vardır.
Ters psikoloji aslında bir nevi manipülasyon tekniğidir. Bu teknik, bilinçli ya da bilinçsiz olarak kullanılmaktadır. Psikolojik tepki ve psikolojik direnme, tepkisellik kuramının parçasıdır. İnsanların sahip oldukları özgürlüğün ellerinden alındığını düşündükleri ve kontrolün azaldığını hissettikleri durumlarda ters psikoloji kavramı devreye girmektedir.
Ters psikoloji, insanın kontrol mekanizmasının zorlandığı, kontrol edebilmenin güç olduğu durumlarda kendisini gösterir. Ters psikolojiye yönelik, “Pembe Fili Düşünme” kitabını örnek vermek istiyorum. “Pembe Fili Düşünme” cümlesini okuduğumuzda bile aklımıza pembe fil gelmiş olabilir. İnternetteki reklamlarda sakın buraya tıklamayın yazılarını gördüğümüzde zihnimiz o yazıya tıklamak ister.
Ters psikolojinin bazen olumlu etkileri bazen de olumsuz etkileri vardır. Olumlu etkisi kişinin istediği davranışı karşısındaki kişiye yaptırmasıdır. İstenileni yapan kişi içinden gelerek yapmaz, içsel motivasyon ortaya çıkmaz. Yani başka bir ifadeyle anlık çözüm sağlar. Ters psikoloji her an kullanıldığında davranışta sönmeye neden olur.
Ters Psikolojiye Ait Örnekler
- Ters psikoloji aynı zamanda motivasyonu arttırmak içinde kullanılan bir terimdir. Örneğin sınava girecek birisine, “Sen zaten kazanamayacaksın, senden bir beklentimiz yok.” diyerek tam tersi yönde kazanması için motive etmeye çalışmak aslında ters psikoloji olarak adlandırılmaktadır. Bazen bazı durumlarda kişinin hedeflerine ulaşmasını sağlamak ve yardımcı olmak için kullanılabilir. Bireyin bu duruma karşı verdiği tepki önemlidir. Bazı durumlarda ise bireyler için motivasyon sağlamaz ve yıkıma sebep olabilir.
- Bir öğretmenin öğrencileri için X kitabını tavsiye ettiğini düşünelim. Büyük ihtimalle öğrencilerin birçoğu bu kitabı okumayacaktır. Bunu nasıl ters psikoloji yaratıp söyleyebilir peki? “Bu kitap çok güzel. Bunu okumayın çünkü üniversite öğrencilerinin düzeyinde bir kitap.” gibi cümle sonrasında öğrencilerin birçoğu o kitabı okuyacaktır. İşin aslı ters psikolojiyi çocuklar ve ergenler üzerinde kullanmak çok da iyi bir fikir olarak durmamaktadır. Yapılan araştırmalarda ters psikolojinin çocuk ve ergen üzerinde olumsuz sonuçları olduğu tespit edilmiştir.
- Bir pazarlama ve satış tekniği olarak da ters psikolojiden sıkça yararlanılır.
- Başka bir konu üzerinden örnek verelim. Karşımızdaki kişiden olumlu yanıt almak amacıyla bizim için önemli olan konular hakkında olumsuz şeyler söylemek. Burada ters psikoloji; kendisi hakkında kötü şeyler söyleyip başkalarının onu savunmasını ve övmesini sağlamak amacıyla kullanmaktadır. X kişisinin, “Bugün bu kıyafetimi beğenmedim.” dediğini düşünelim. Karşısındaki kişinin bunun doğru olmadığını söylemesini istediği için kendisi hakkında olumsuz şeyler söylemektedir.
Ters Psikoloji Nasıl Uygulanır?
Ters psikolojiyi kullanabileceğiniz yolların bir listesi vardır:
- Hedef davranışa engel koyun (Örneğin, “O davranışı yapma.”).
- Hedef davranıştan vazgeçirin (Örneğin, “O davranışı (işi, konuşmayı…) yapmamalısın.”).
- Hedef davranış hakkında olumsuz şeyler söyleyin (Örneğin, “O çok kötü, bunu kim ister ki?”).
- Hedef kişinin, hedef davranışı sergilemeyeceğini tahmin edin (Örneğin, “Muhtemelen onu yapmayacaksın.”).
- Hedef kişinin, hedef davranışı gerçekleştirme gücünü sorgulayın (Örneğin, “Muhtemelen o işi iyi yapamazdın.”).
- Hedef davranışın tersini teşvik edin (Örneğin, “Ondan çok daha iyi olduğu için bunu yapmalısın.”).
Ters Psikoloji Tekniği Kimler Üzerinde Daha Etkilidir?
- Kontrol etmeyi seven ve kontrol duygusuna önem veren kişilerde etkilidir.
- Kendilerine söylenenlere ya da verilen eğilimlere katılmama eğiliminde olan kişilerde etkilidir.
- Dürtüleri mantığından önde gelen kişiler için daha işlevseldir.
- Kendi sesine önem veren ve kendi iç sesini dinleyen kişilerde etkilidir.
- Duygusal insanlar üzerinde etkisi fazladır.
- Kendine aşırı güvenen insanlar da etkilenmeye son derece yatkındırlar.
- Çevresi tarafından çabuk etkilenebilen kişiler üzerinde kullanılır. Başkalarının kendisi hakkındaki düşüncelerini fazlasıyla dikkate alan, “El alem, konu komşu ne der?” düşüncesine kapılan kişiler üzerinde ters psikoloji daha kolay etki gösterir.
Ters Psikolojinin Zararları Nelerdir?
- Ters psikoloji bir manipüle tekniği olduğu için söylediğiniz kelimelerin de bir sınırı olmalıdır. Kalıcı şekilde bunu uygulamaya devam edersek kendimize ve çevremize zarar verebiliriz.
- Sosyal çevrenizde güvensiz biri olarak görülebilirsiniz.
- Söylediklerinizin bir önemi kalmayabilir.
- İkili ilişkileriniz zarar görebilir.
- Artık umursanmayabilirsiniz.
- Verilen öneriyi her zaman sorgulayabilirler.
Ters Psikoloji Tekniğinde Nelere Dikkat Edilmelidir?
- Ters psikolojiyi uygulayacağımız kişiyi tanımak çok önemlidir. Kişiliği bunun için uygun mu? Motive etmek isterken bir yıkıma neden olmamak önemlidir. Amaç burada karşımızdaki kişiye yardımcı olmak olmalıdır. Yardımcı olmak ile manipüle etmek arasında ince bir çizgi vardır.
- Yaşanılan durumu tartışma alanına çevirmemek önemlidir.
- Çevremizdeki var olan kişilere ve her duruma karşı bu tekniği kullanamazsınız.
- Bu gibi teknikler her bireyde aynı etkiyi oluşturmamaktadır. Bazı kişiler bu tekniğe olumlu yanıt verir bazılarının üzerinde ise bir etki yaratmaz.
- Hedefinizi unutmayın. Söylediğiniz durumun aksini hedefleyeceksiniz.
- Ters psikolojiyi, davranış biçimi haline getirmekten uzak durmalısınız.
- Eğer olumlu bir etki uyandırması için bir şey söylüyorsanız, sözlerinizi sağlam şekilde desteklemeli, arkasında durmalısınız.
- Ses tonunuzu ve söyleyeceğiniz cümleleri iyi ayarlayın.
- Ters psikolojiyi kullanmak yerine iletişim kurma yolunu kullanabilirsiniz.
