Narsisizm nedir? Bir kişinin narsist sayılabilmesi için hangi özelliklere sahip olması gerekir? Psikolojideki çok az kavram aynı anda hem tanıdık hem de kafa karıştırıcıdır. Halk dilinde sıklıkla egoist, kendini beğenmiş, megaloman kavramları yerine kullanılan ve pek çok açıdan yanlış anlaşılan narsist, psikolojideki yeni teorik, deneysel ve metodolojik ilerlemeler ile birlikte daha net bir şekilde anlaşılmaya ve uygun yöntemlerle tedavi edilmeye başlanmıştır.
1. Narsisizm Kelimesinin Kökeni
Narsisizmin anlamı tarihsel olarak Romalı şair Ovid’in tanınmış mitlerinden birine dayanır: Narcissus ve Echo. Kadınlar ve hatta perilerin hayranlık duyduğu Narcissus, o kadar kibirlidir ki hiç kimseyi beğenmez. Tanrıça Hera tarafından konuşkanlığı yüzünden lanetlenmiş olan ve sadece diğerlerinin söylediklerini tekrar edebilen dağ perisi Echo, Narcissus ile karşılaştığında ona umutsuzca aşık olur ve Narcissus’un sert bir şekilde kendisini reddetmesinden sonra derin bir üzüntüye kapılarak ormanın derinliklerinde kaybolur. Narcissus ise bu acımasızlığından dolayı tanrılar tarafından kendi yansımasına hayranlıkla takılıp kalmakla cezalandırılır. Bu efsaneden yola çıkarak narsisizm çoğu zaman kibir, soğukluk ve bencillikle özdeşleştirilmiştir.
2. Narsisizm ve Narsisistik Kişilik Bozukluğu Nedir?
Narsisizmin kavramsallaştırılmasına ilişkin tartışmalar ve kafa karışıklığı hâlâ devam etmektedir. Freud’dan bu yana farklı pek çok teorisyen narsisizmi açıklarken görüş ayrılıkları yaşasa da çoğunlukla ortak bir şekilde narsisizmin ikiliği ve paradoksal doğasını vurgulamışlardır: Büyüklenmecilik ve Kırılganlık.
Büyüklenmecilik yönü, narsist bireyde küstahlık, sadece kendisiyle ilgilenme, devamlı bir haklılık algısı, eleştiriye aşırı duyarlılık şeklinde kendini göstermektedir. Kırılganlık yönü ise utangaç, içe dönük, kaygılı ve kaçıngan bir portre çizmektedir. Narsisizmin büyüklenmeci yönünün, kırılgan yönü koruma işlevi ile ortaya çıkmış olabileceği düşünülmektedir.
Teoriler, araştırmalar ve klinik gözlem, narsisizmin birbirinin tam tersi olarak gözlenebilen ancak temelde benzer özellikler taşıyan iki temel boyutunun olabileceğini vurgulasa da DSM-5 Tanı Kitabı kriterleri narsisizmin kırılgan yönünü kapsamamakta, yalnızca büyüklenmeci boyutuna vurgu yapmaktadır. Bir bireyin narsisistik kişilik bozukluğuna sahip olması için aşağıdaki kriterlerden en az beşine sahip olması gerekmektedir:
- Büyüklenme (Örneğin; başarı ve yetenekleri abartma, gösterdiği başarılarla orantısız bir şekilde üstün biri olarak görülme beklentisi),
- Sınırsız başarı, güç, zekâ, güzellik veya ideal sevgi fantezileriyle meşgul olma,
- “Özel” olduğuna ve ancak özel veya üst düzey insanlar tarafından anlaşılabileceğine, onlarla ilişkide bulunması gerektiğine inanma,
- Aşırı beğenilme beklentisi,
- Hak sahibi olduğuna inanma (özellikle kayırılacak bir tedavi görme veya taleplerinin hepsinin gerçekleştirileceğine ilişkin anlamsız beklentilere sahip olma),
- Kişiler arası ilişkilerde kendi çıkarlarına önem verme (amaçlarına ulaşmak için insanları kullanma),
- Empati kuramama (diğerlerinin duyguları ve gereksinimlerini anlamada isteksizlik),
- Diğerlerine haset duyma veya diğerlerinin ona haset duyduklarına inanma,
- Başkalarına saygısız davranma, kibirli ve küstah tutumlar sergileme (DSM-V; American Psychiatric Association, 2013).
3. Narsisistik Kişilik Bozukluğu Nasıl Gelişir?
Narsisistik kişilik bozukluğunun oluşumunda genetik ve çevresel faktörler etkileşim halinde rol oynamaktadır. Narsisizm özelliklerine genetik bir yatkınlıkla dünyaya gelen bireyler, karşılaşacakları çevresel faktörlerin de etkisiyle yetişkinlikte narsisistik kişilik bozukluğu geliştirebilecekleri gibi uygun çevresel koşullar oluştuğu takdirde bu özelliklerin ortaya çıkmaması da söz konusu olabilir.
Narsisizmin temelinde soğuk, ilgisiz, reddedici ebeveynlik stillerinin olabileceği ve narsisizmin benliği yeniden terk edilme veya reddedilmeye karşı koruyucu bir savunma olarak gelişmiş olabileceği düşünülmektedir. Öte yandan çocuğa aşırı hayranlık duyan, şımartan ebeveynlik stillerinin ve ebeveynlerin aşırı idealize edilmesinin etkisiyle de narsisizmin ortaya çıkabileceği öne sürülmüştür. Ek olarak, özellikle kırılgan narsisizmin kaygılı ve kaçıngan bağlanma stilleri ile ilişkili olduğu görülmektedir.
Şema kuramına göreyse narsisizmin temelinde haklılık, kusurluluk ve duygusal yoksunluk şemalarının olduğu varsayılmaktadır. Kurama göre bireyler şemalarıyla başa çıkmak için aşırı telafi, teslim olma veya kaçınma yöntemlerini kullanırlar ve bu baş etme yöntemleri her şemanın bireylerde farklı şekillerde ortaya çıkmasına sebep olabilir. Dolayısıyla büyüklenmeci ve kırılgan narsisistik kişilerin temelde aynı şemalara sahip oldukları; fakat büyüklenmeci narsisistlerin kusurluluk, sevgi yoksunluğu gibi düşüncelerle başa çıkarken aşırı telafi moduna girerek bu düşüncelerin tam tersi yönünde davrandıkları ve kusursuz insan imajını devam ettirdikleri düşünülebilir. Öte yandan kırılgan narsisistlerin ise düşünceleriyle teslim modunda başa çıkarak sevilmeyi hak etmeme ve kusurlu olmaya dair inançlarını devam ettirme eğiliminde oldukları söylenebilir.
4. Narsisistik Kişilik Bozukluğu Nasıl Tedavi Edilir?
Narsisistik kişilik bozukluğuna sahip bireylerin nadiren kendi istekleri ile tedavi arayışına girdikleri, genellikle aile üyelerinin ısrarıyla veya depresyon gibi narsisizme sıklıkla eşlik eden diğer bozuklukların belirtileriyle tedaviye başvurdukları görülmektedir. Narsisistik bireylerin en büyük sorunu belki de durumları hakkında genellikle bir farkındalığa sahip olmamalarıdır.
Danışanın kendisi üzerinde farkındalığının arttırılarak davranışlarını daha iyi düzenlemesine, daha tutarlı bir benlik duygusu oluşturmasına katkı sağlamak temel odak noktası olmakla birlikte narsisistik kişilik bozukluğunun tedavisi çeşitli terapi ekollerinde farklılık gösterebilmektedir. Bilişsel davranışçı terapi en sık tercih edilen yöntem olmakla birlikte tedavide gerçeğe uygun olmayan düşünceleri değiştirmek ve daha gerçekçi bir öz imaj yaratmak ön plandadır. Psikodinamik psikoterapi, narsisistik kişilik bozukluğu tedavisinde etkili bir şekilde kullanılabilir; ancak süreç potansiyel olarak zor ve uzun olabilir. Şema terapi ise bilişsel davranışçı terapiler ve psikodinamik terapilere kıyasla kişilik bozuklukları tedavisindeki etkinliği çeşitli araştırmalarla kanıtlanmış bir ekol olarak narsisistik kişilik bozukluğunun tedavisinde öncelikle kaçınma, aşırı telafi ve teslim olma gibi başa çıkma stratejilerinin zayıflatılmasını ve böylelikle incinmiş, kırılgan çocuğa ulaşılmasını hedeflemektedir. Terapist öncelikle, bu kırılgan çocuğa sınırlı yeniden ebeveynlik kapsamında bakım ve şefkat gösterir. Sonrasında ihtiyaç duyduğu bakım ve şefkati kişinin kendisine yeniden ebeveynlik ile uygulamaya başlaması hedeflenir. Bu süreçte danışanın kemikleşmiş ve işlevsel olmayan inançları zayıflamaya başlar. Böylelikle kendisine ve diğer insanlara karşı empati gösterebilmeyi ve yakınlık kurabilmeyi öğrenir. Geştalt terapi narsisistik kişilik bozukluğuna sahip bireyin iki zıt kutbu olan şişmiş ve sönmüş (büyüklenmeci ve kırılgan) benliklerinin bütünleştirilmesinin önemini vurgular. Böylelikle birey bu iki benlik arasında savrulmalar yaşamak yerine daha uyumlu bir öz saygı ve kendilik değeri geliştirebilmektedir. İki zıt kutbu bütünleştirmeye çalışırken terapistin merkezde savrulmadan kalması, tarafsız ve yargısız yaklaşması, danışana olduğu gibi sevildiğini hissettirmesinin oldukça kritik olduğu vurgulanmaktadır.
Son olarak narsisistik kişilik bozukluğuna sıklıkla eşlik eden depresyon, öfke kontrol problemleri, alkol ve madde bağımlılıkları gibi durumların da tedavileri kendi içlerinde yapılmalıdır. Gerekli olduğu durumlarda ilaç tedavisine bu aşamada başvurulabilir.
5. Sağlıklı Narsisizm
Narsisistik örüntünün her zaman olumsuz sonuçlar doğurmak zorunda olmadığı, narsisistik özelliklerin psikolojik sıkıntıya karşı koruyucu olabileceği de göz önünde bulundurulmalıdır. Benliğe ilişkin olumlu algı ve başkalarına empatik davranma becerisine sahip olma sağlıklı/normal narsisizm olarak kabul edilmektedir. Sağlıklı narsisizm bireyi amaçları doğrultusunda ilerlemeye ve kişisel yenilgilerden sonra yeniden gücünü toplamaya teşvik ederek koruyucu olabilmektedir.
Ezgi Kurt
Klinik Psikolog
KAYNAKLAR
- American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5. baskı). Washington: DC: Author.
- Eldoğan, D. (2016). Hangi Narsizm? Büyüklenmeci ve Kırılgan Narsizmin Karşılaştırılmasına İlişkin Bir Gözden Geçirme. Türk Psikoloji Yazıları, 19(37), 1-10.
- Jordan, C. H., Nevicka, B. & Sedikides C. (2019): The many faces of narcissism: Phenomenology, antecedents, and consequences, Self and Identity. DOI: 10.1080/15298868.2019.1680427
- Toroslu, B. (2019). Narsisistik kişilik bozukluğuna yaklaşımlar: Geştalt ve şema terapi yaklaşımı. Pivolka, 9 (31), 17-19.
- Young, J. E., Klosko, J. S. ve Weishaar, M. (2003). Schema therapy: A practitioner’s guide. NY: Guilford Press.
