Dispraksi, insanların okul hayatını ve günlük yaşamsal faaliyetlerini etkilemesine neden olan doğuştan gelen bir motor koordinasyon bozukluğudur.
Dispraksi Nedir? Dispraksi Belirtileri Nelerdir?
Dispraksi bozukluğunun bir diğer adı gelişimsel koordinasyon bozukluğudur. Dispraksi “hareketin organize edilmesindeki bozukluk veya immaturite” olarak tanımlanmıştır. Bir kişinin günlük yaşamdaki aktivitelere tam olarak katılımını kısıtlayacak motor temelli bir problem olarak adlandırılır. Dispraksi bireyin; giyinme, ayakkabı bağlama, akademik başarı, diş fırçalama, düğme ilikleme, makas kullanma, yazı yazma gibi yaşam aktivitelerinde zorluk çekmesine neden olmaktadır. Dispraksi tanısı için genel tıbbi veya nörolojik durumla ilişkisi olmayan, kronolojik yaş ve ölçülen zekanın önemli derecede altında çocuğun motor koordinasyonu söz konusudur.
Akademik yetersizliklerle birlikte, zayıf motor becerilerinden dolayı birçok çocuk okulda problemler yaşamaktadır. Nörogelişimsel bozukluklar birbirleriyle etkileşim gösterirler. Bu bozukluklar dipraksi ile yaşandığında tanı koyma karmaşası görülebilmektedir. Bu durum daha çok motor gecikme olduğunda görülür. Çünkü bazı öğretmenler böyle bir gecikmenin çocuk üzerine olan etkilerini pek önemsemezler. Bu çocuklar, motor hareketlerinde problem olduğu için yaşına uygun seviyede okula gitmekte zorlanırlar.
Dispraksi bireyler; motor becerilerinde koordinasyon gerektiren günlük yaşam aktivitelerdeki yeterlilik, bireyin kronolojik yaşı ve ölçülen zeka düzeyi göz önünde bulundurulduğunda beklenenin önemli ölçüde altındadır. Bu, motor planlama noktalarına ulaşmada belirgin gecikmeler olmasıyla görülür. Örneğin; eşyaları düşürme ve el yazısının bozuk olmasıyla kendini gösterir. Bu belirtilere bağlı olarak kişinin okul başarısı ya da günlük yaşam etkinlikleri zarar görmektedir.
Dispraksiyi değerlendirmede ilk aşama, motor bozukluğunun boyutunu ve şiddetini anlamaktır. 10 yaşına kadar olan çocuklarda; uyum, görsel motor, ince motor ve kaba motor becerileri göz önüne alınarak, çocuğun yaş düzeyinin önemli derecede altında motor koordinasyon bozukluğu varsa belirlenmektedir.
Dispraksinin en önemli belirtisi zayıf motor koordinasyondur. Bu çocuklarda ince ve kaba motor koordinasyon becerilerinin gelişiminde güçlükler ya da gecikmeler olabilir. Bu becerilerde yetersizlik veya becerisizlik görülür. Bu çocuklarda en sık rastlanan özelliklerden biri, motor gelişim aşamalarında, örneğin; ilk başlarda yürüme, emekleme, oturmada belirgin gecikme yaşanır.
Hareket en önemli özelliklerimizden birisidir; temel ihtiyaçların karşılanmasında, iletişim kurmamızda ve öğrenmemizde rol oynar. Fakat harekette bir bozukluk olduğunda çocuğun günlük yaşam aktivitelerine katılımı kısıtlanır. Dispraksi belirtileri yaşla birlikte değişiklik gösterebilir. Küçük çocuklarda kendi kendine giyinme; fermuar çekme, düğmeleri ilikleme ve yemek yeme (örneğin çatal kullanma) gibi zorluklar ortaya çıkar. Okul öncesi dönemde ise hantallık, sık sık düşme, denge sorunları ortaya çıkar. Okul döneminde ise top atma, takla atma, ip atlama, bisiklete binme gibi sorunlar ortaya çıkar.
Bu bozukluğa sahip olan çocukların sıklıkla kardeş, anne ya da babalarında gelişimsel bozukluk görülebilmektedir. Yapılan araştırmalarda çocuklarda motor beceri eksikliğinin sıklığı %5-15 arasında olduğu saptanmıştır.
Motor performansın günlük yaşam becerilerine etkisini görebilmek için normal gelişim gösteren çocukların farklı yaşlarda nasıl beceriler sergilediğini bilmek gerekir. Fakat bazen dispraksili çocukları keşfetmekte zorlanabiliriz. Sebebi de bu konudaki bilgilerimizin yetersiz olmasından ötürüdür. Örneğin, 5 yaşındaki bir çocuk ip atlayabilir mi atlayamaz mı bilmiyoruz. Aynı şekilde 6 yaşındaki bir çocuk tek başına giyinebilir mi giyinemez mi bilmiyoruz. Bu bilinmezlikler de çocuğun yardıma ihtiyacı var mı yok mu konusunda bizi şüpheye düşürebilir. Elbette bu bozukluğa bakarken mutlaka günlük yaşam becerilerinin ayrı ayrı değerlendirilmesi ve kültürü de ele alarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Dispraksiyi değerlendirmede gelişimsel motor testlerin çoğu kullanılır.
Dispraksi Belirtileri Nelerdir?
Çocuklarda dispraksi belirtileri:
- Kaba ve ince motor becerilerinde zorlanırlar,
- Beden algıları düşüktür,
- Denge gerektiren oyunları beceremezler,
- Arkadaş edinmekte zorlanırlar,
- Giyinmekte zorlanırlar,
- Eşyalara çarpma, düşme gibi eylemler gösterirler,
- Bisiklete binmekte zorlanırlar,
- Bir çalışmaya uzun süre odaklanmakta zorlanırlar,
- Zıplama, top atma gibi eylemlerde zorlanırlar,
- Makas kesme, düğme ilikleme, yazı yazma gibi aktivitelerde zorlanırlar.
Yetişkinlerde dispraksi belirtileri:
- Düşünceleri ve görevleri planlamakta zorlanırlar,
- Spor yapmakta zorlanırlar,
- Denge gerektiren aktivitelerden uzak dururlar,
- Dans ederken veya egzersiz yaparken ritim eksikliği yaşarlar,
- Araba kullanmakta zorluk çekerler,
- Sosyal hayatta sorun yaşayabilirler.
Çocuklarda ve Yetişkinlerde Dispraksi Nasıl Tedavi Edilir?
Çocuklarda erken teşhis çok önemlidir. Çocuğunuzda motor koordinasyonlarında sorun gördüğünüzde bir an önce uzmana başvurmak gerekir. Ardından terapi aşamasında ailelerin okulla ve uzmanla birlikte çalışması çok önemlidir. Çocuklarla ince ve kaba motor koordinasyonunun geliştirmesi için çalışmalar yapılır. Genellikle dispraksi kişilerin hayatlarını kolaylaştırmak üzere bir takım eğitim programları uygulanır. Fizyoterapist desteği de mutlaka önemlidir. Fiziksel eğitim programları ile kişilerin motor koordinasyonlarında iyileşme sağlanabilmektedir. Fiziksel egzersizlerle birlikte örneğin; spor yapmak, yüzmek gibi aktivitelerle becerilerde ilerleme görülebilmektedir. Dispraksi bireylere özel eğitim programları hazırlanır, yazı yazarak öğrenmektense bilgisayar üzerinden öğretilir.
Aynı tedavi programları yetişkinlikte de devam etmektedir. Kişilerin günlük hayatlarını daha kolay devam ettirebilmeleri için terapi almaları gerekmektedir. Doğuştan olan bir bozukluk olduğu için kişinin çocukluk çağında terapi ve eğitimlere başlaması gerekmektedir. Yetişkinlikte de geçmediği için terapi ve eğitimlere devam etmeleri gerekmektedir.
Lidya Yılmaz
Klinik Psikolog
